آشنایی با مفهوم اختراع و شرایط احراز آن (بخش اول)
نویسندگان: دکتر امیرحسین برنائی، دکتر مهدی عطاپور
"حق نشر این مقاله متعلق به شرکت ایده سازان عصر آفتاب است و هرگونه بازنشر متن و یا تخلیص آن بدون اجازه و ذکر نام صاحب اثر و امتیاز ممنوع است."
هر چند سابقه نظام ثبت اختراع در دنیا به حدود قرن ۱۶ میلادی میرسد و اکنون در اکثر کشورهای دنیا ساز و کار ثبت اختراع وجود دارد اما آشنایی با اصول و کارکردهای آن در ایران به اندازه کافی شناخته شده نیست. لذا در سلسله مقالات آموزشی جنبه های مختلف فنی ثبت اختراع مورد بحث قرار میگیرد*.
قبل از اینکه وارد بحث ثبت اختراع شویم ابتدا باید بدانیم که اختراع چیست و اصولا به چه چیز گواهی ثبت اختراع اعطا میشود. در خیلی از موارد مشاهده میشود که کلماتی مانند اختراع (Invention)، نوآوری (Innovation) و پتنت یا گواهی ثبت اختراع (Patent) به اشتباه با یک بار معنایی در نظر گرفته شده و حتی به صورت اشتباه به جای یکدیگر مورد استفاده قرار میگیرد.
عبارت نوآوری مفهوم گستردهای دارد و اشاره به پیاده سازی یک ایده و فکر جدید دارد و میتواند باعث ایجاد ارزش بیشتر برای چیزهایی که قبلا وجود داشته شود. نوآوری بیشتر به دنبال بهبود بوده و به دنبال ایجاد موفقیت بیشتر در بازار برای محصولات عرضه شده میباشد.
اختراع به معنی ساخت و تولید یک چیز جدید که قبلا به صورت فکر ناب بوده یا به صورت تئوری، کارا به نظر میرسد، است. اختراعات بیشتر از دل مراکز علمی مانند مراکز تحقیق و توسعه شرکتها، پژوهشگاهها و دانشگاهها یا افراد خلاق به صورت یک فعالیت انفرادی خارج میشود. البته اختراع دارای تعریف قانونی و حقوقی نیز است. به طور مثال در قانون ثبت اختراع ایران تعریف اختراع عبارت است از “اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است که برای اولین بار فرآیند یا فرآوردهای خاص را ارائه میکند و مشکلی را در یک حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آنها حل مینماید.”
اما پتنت یا گواهی ثبت اختراع از طرف نهادهای حاکمیتی به ابداعاتی که در قالب یک درخواست ثبت اختراع به این ادارات ارائه میگردد و ادارات ثبت اختراع با توجه به شرایط قانونی تعریف شده برای تعیین اختراع، آن درخواست را قابل ثبت تشخیص میدهد، اعطا میگردد.
در واقع هر دست ساخته بشری الزاما اختراع نیست و برای اینکه آن اختراع تلقی شود، باید شرایطی داشته باشد. کار ادارات ثبت اختراع بررسی این شرایط است. لذا در این مقالات هر زمان از لفظ اختراع استفاده گردید، منظور ابداعاتی است که از نظر ادارات ثبت اختراع پس از بررسی، شرایط احراز به عنوان اختراع را دارد و اصطلاحا به آن گواهی ثبت اختراع یا پتنت اعطا میگردد.
لزوم وجود نظام ثبت اختراع
اولین سوالی که ممکن است به ذهن مخاطبین برسد لزوم وجود نظامی مانند نظام ثبت اختراع است. برای پاسخ به این سوال باید به نیازهای وجود این نظام توجه کرد. قرنها افراد از جوامع مختلف دستاوردهای فنی، پزشکی، دارویی و علمی زیادی داشتهاند، ترکیبی مانند بتن در رم باستان اختراع شد، ابزار آلات جراحی در بقایای شهر سوخته دیده شده است، صنعتگران قدیمی ژاپنی به آلیاژهای فولادی مقاوم در ساخت شمشیر رسیده بودند، ایرانیان در عهدهای قدیم تکنیکهای انتقال آب و کنترل سیلاب، ساخت پل و ابنیه مهندسی و ساخت داروهای مختلف را توسعه دادند. اما این دستاوردها طی قرون مختلف باعث پیشرفت سریع و همه جانبه جوامع نشده بود.
در واقع یکی از دلایل عدم پیشرفت جوامع عدم نوآوری و توسعه بیشتر فناوریها به دلیل عدم افشا رازهای فنی آنها بوده است. از طرف دیگر این صنایع به صورت موروثی در یک خانواده به صورت محرمانه منتقل میشد. دلیل این موضوع حفظ منافع (مادی و غیر مادی) داشتن یک فناوری نزد مبتکران آن به دلیل داشتن انحصار تولید بوده است. نتیجه این سبک، عدم پیشرفت و توسعه فنی آن فناوری به دلیل محصور بودن در میان افراد معدود و همچنین خطر از بین رفتن فناوری در نتیجه جنگها، بلایای طبیعی و غیره، بود.
اما با بلوغ بیشتر جامعه بشری و همزمان با دوره رنسانس، حدودا در ۳۰۰ الی ۴۰۰ سال اخیر ما شاهد توسعه سریع فناوری هستیم که یکی از دلایل آن ایجاد نظامهایی مانند نظام ثبت اختراع در کنار تغییرات در سایر رویکردهای مربوط به توسعه دانش در آن زمان است. تصور کنید اگر مخترعین بزرگ جزئیات اختراع خود را اختیار جامعه قرار نمیدادند آیا اکنون شاهد توسعه فناوریهایی مانند ابزارهای الکترونیکی، مخابرات و حمل و نقل به شکل امروزی بودیم؟
در واقع به دلیل نظام ثبت اختراع، مخترعین در عین حفظ حقوق خود، جزئیات فنی خود را در اختیار جامعه قرار میدهند. نظام ثبت اختراع یک قرارداد اجتماعی دو طرفه بین جامعه (حاکمیت) و مخترع است. در واقع زمانی که مخترع درخواست ثبت اختراع خود را به ادارات ثبت میدهد وارد یک قرارداد میشود. قراردادی دو جانبه که از یکسو مخترع اقدام به افشای دستاورد فنی خود برای جامعه میکند و در مقابل جامعه در قالب حاکمیت حق انحصار بهره برداری از موضوع آن اختراع را به مدت مشخصی برای مخترع محفوظ میدارد و پس از اتمام آن دوره (معمولا حداکثر ۲۰ سال) دانش فنی به عنوان دارایی عمومی (Public Domain) برای همگان قابل استفاده است.
با این تعریف مشخص میگردد که افشا ذات یک درخواست ثبت اختراع است. در صورتی که به هر دلیل ما در مستندات ثبت اختراع خود از بیان کامل و واضح جزئیات فنی اختراع خود اجتناب کرده باشیم، در واقع یک طرف این قرارداد را نقض و در نتیجه پتنت یا گواهی ثبت اختراع ما در هر زمان قابل ابطال است. البته حدود افشا و شرایط تایید افشا بر اساس قوانین مشخص است و تفسیر آن توسط افراد خبره انجام میگیرد و نه افراد عادی.
بر این اساس است که توصیف نامه اختراعات و جزئیات فنی آن باید در دسترس عموم قرار گیرد و میگیرد. درست مانند اطلاعات زمین و یا ملکی که حدود عرصه و عیان آن کاملا در سند معلوم است، ابعاد فنی و حوزه مورد ادعای اختراع نیز در بخش ادعانامه آن معلوم است.
شرایط احراز پتنت یا گواهی ثبت اختراع
هر دستاورد برای تبدیل به اختراع باید توسط اداره ثبت اختراع هر کشور به صورت مجزا مورد بررسی قرار گیرد و در صورت داشتن شرایطی مشخص به آن گواهی ثبت اختراع یا پتنت اعطا میگردد. شرایط احراز پتنت در قوانین هر کشور ذکر شده است.
هر چند هر کشور از نظر نظام اجرایی و مصادیق دارای روشنامههای متفاوتی با هم هستند اما چهارچوب آن توسط معاهدات بین المللی که کشورهای مختلف درآن عضو هستند تعیین شده است.
مهمترین معاهده بین المللی در مورد ثبت اختراع، معاهده پاریس است که تقریبا اکنون همه کشورهای دنیا عضو آن هستند و بر اساس چهارچوبهای آن قوانین داخلی خود را در حوزه بررسی اختراعات تنظیم کردهاند.
شرایط احراز پتنت را میتوان در دو دسته اصلی تقسیم بندی کرد:
شرایط ماهوی: که به شرایط ذاتی که یک ابداع باید داشته باشد تا به عنوان اختراع تایید گردد، باز میگردد.
شرایط رسمی: شرایطی که هر اداره ثبت اختراع بر اساس الزامات شکلی خود، برای بررسی تعیین میکند.
چهار شرط ماهوی ثبت اختراع عبارتند از:
- شرط موضوع مناسب قابل ثبت (که حدود آن در قانون هر کشور آمده است.)
- شرط کاربرد صنعتی داشتن یا سودمند بودن
- شرط نوآوری
- شرط گام ابتکاری داشتن یا عدم بدیهی بودن
شرایط رسمی ثبت اختراع
- شرط افشای کامل
- شرط رعایت حق تقدم
- و شرط اختراع واحد، است.
شرایط ماهوی به ذات خود درخواست ثبت اختراع رجوع میکنند و شرایط رسمی شرایطی است که هر اداره ثبت اختراع بر اساس روش کاری خود چهارچوب آن را تعیین میکند.
برای آشنایی بیشتر با الزامات و شرایط احراز پتنت اینجا کلیک کنید.
پاورقیها
* باید توجه داشت که مباحث مطرح شده در این مقالات مربوط به اصول ثبت اختراع در عموم کشورهای مختلف بوده و ممکن است از نظر اجرا، کشورها با هم تفاوتهایی داشته باشد. روشهای فنی مطرح شده در این مقالات بیشتر مربوط به ۵ اداره ثبت اختراع بزرگ دنیا یا اصطلاحا IP5 (ادارات ثبت اختراع اروپا، امریکا، چین، کره و ژاپن) است.
"حق نشر این مقاله متعلق به شرکت ایده سازان عصر آفتاب است و هرگونه بازنشر متن و یا تخلیص آن بدون اجازه و ذکر نام صاحب اثر و امتیاز ممنوع است."